12 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਸਾਰਾਗੜੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਸੀ । ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋ ਬਾਅਦ ਮਹਾਨ ਯੁੱਧ ਸਿੰਘਾਂ ਵਲੋ ਸਾਰਾਗੜੀ ਵਿੱਖੇ ਲੜਿਆ ਗਿਆ।
ਜਿਸ ਦੇ ਬਾਬਤ ਕਵੀ ਦੀਆ ਲਿਖੀਆ ਕੁਝ ਲਾਇਨਾ ਯਾਦ ਆ ਗਈਆ ।
ਜਿਨ੍ਹਾ ਦੇਸ਼ ਖਾਤਰ ਜਾਨਾਂ ਵਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾ ਜਾਂ-ਨਿਸਾਰਾਂ ਦੀ ਗਲ ਕਰੀਏ
ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹੀਦ ਜਿਹੜੇ ਉਨ੍ਹਾ ਇਕੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਗਲ ਕਰੀਏ ।
ਚਮਕੌਰ ਤੇ ਸਾਰਾਗੜੀ ਦੀਆਂ ਇਹ ਕਚੀਆਂ ਗੜੀਆਂ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਪ ਛਡ ਗਈਆਂ ਹਨ ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਜਬਾਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਤਾਇਨਾਤ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਤੇ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਮੈਂ ਕਚੀ ਗੜ੍ਹੀ ਸਰਹਦ ਦੀ ਜੋ ਵਿਚ ਵਜੀਰਸਤਾਨ
ਉਥੇ ਪਲਟਣ ਕੋਈ ਨਾ ਠਹਿਰਦੀ ਬਸ ਜਾਵਣ ਤੇ ਮੁੜ ਆਣ
ਫਿਰ ਪਲਟਣ 36 ਨੰਬਰੀ ਪਹੁੰਚੀ ਵਿਚ ਮੈਦਾਨ
ਉਹ ਛੇ ਛੇ ਫੁਟ ਦੇ ਸੂਰਮੇ ਜਿਨ੍ਹਾ ਬੰਨੀ ਸਿਰ ਦਸਤਾਰ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਚੀਨ,ਤੇ ਲਦਾਖ ਤਕ ਪੁਚਾ ਦਿਤੀਆਂ ਸੀ । ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹਦ ਤੇ ਉਸਨੇ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਲਈ ਦੋ ਕਿਲੇ ਬਣਵਾਏ ਸੀ ਲੋਕਹਾਰਟ ਤੇ ਕਿਲਾ ਗੁਲਿਸਤਾਨ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਯੋਗ ਵਾਰਿਸ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਤੇ ਡੋਗਰਿਆਂ ਦੀ ਬਦਨੀਤੀ ਕਾਰਣ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕਾਬਜ਼ ਹੋ ਗਏ ।
1839 ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਫੌਜੀ ਮਰਵਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ । ਫਿਰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ 1878 ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਮਦਤ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾ ਨੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਕਬਜਾ ਕੀਤਾ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾ ਨੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਇਸ ਗਲ ਦੀ ਤਾਂ ਸਮਝ ਆ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਖਤ ਜਾਨ ਪਠਾਣਾ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਮਦਤ ਬਗੈਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ 23 ਮਾਰਚ 1887 ਵਿਚ Lt. Col. Jim Cook. ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠਾਂ ਜਲੰਧਰ ਛਾਵਨੀ ਵਿਖੇ 36 ਸਿਖ ਰੇਜਮੈਂਟ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ।
ਜਨਵਰੀ 1897 ਵਿਚ ਕੈਪਟਨ H.R.Holmes ਨੇ Lt.General John Houghton ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਇਸ 36 ਸਿਖ ਰੈਜਮੇਂਟ ਨੂੰ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਭੇਜ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਜਿਥੇ ਇਨ੍ਹਾ ਨੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਮਾਣਾ ਦੇ ਕਿਲਿਆਂ ਦਾ ਚਾਰਜ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ । ਕਿਲਾ ਲੋਕਹਾਰਡ ਜੋ ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋ 6496 ਫੁਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ਤੇ ਸੀ, ਜੋਨ ਹਾਰਟੇਨਡ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ 168 ਸਿਪਾਹੀ ਤਾਇਨਾਤ ਕਰ ਦਿਤੇ ਗਏ । ਕਿਲਾ ਗੁਲਿਸਤਾਨ ਜਿਸਦੀ ਉਚਾਈ ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋ 6152 ਫੁਟ ਸੀ ,ਕੈਪਟਨ ਗੋਰ੍ਡਨ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ 175 ਸਿਪਾਹੀ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤੇ ਗਏ । ਪੰਜ ਚੌਕੀਆਂ ,ਥਾਰ, ਸੰਗਰ,ਸਤੋ, ਕਰਾਗ ਅਤੇ ਸਾਰਾਗੜੀ ਜਿਸ ਉਤੇ ਹਰ ਚੌਕੀ ਤੇ 20 -25 ਸਿਖ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਇਨਾਤ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਇਥੇ 36 ਸਿਖ ਰਜਮੈਂਟ ਦੇ 21 ਸਿਖ ਸੈਨਿਕ ਤਾਇਨਾਤ ਸੀ ਇਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਕਤ ਦੋ ਬਣਾਏ ਦੋ ਕਿਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਚੌਕੀ ਸੀ ਜੋ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਲਿਆਂ ਤੇ ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਦੀ ਕਦ ਤੋਂ ਨਜਰ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜਿਤਣ ਵਾਸਤੇ ਇਨ੍ਹਾ ਨੇ ਕਿਲਿਆਂ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਹਮਲੇ ਵੀ ਕੀਤੇ । ਪਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਇਸ ਰੈਜਮੇੰਟ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਖਦੇੜ ਦਿਤਾ ।
ਸਾਰਾਗੜੀ ਇਨ੍ਹਾ ਦੋ ਕਿਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਉਹ ਚੌਕੀ ਸੀ, ਜਿਥੋਂ ਇਨ੍ਹਾ ਦੋਨੋ ਕਿਲਿਆਂ ਨਾਲ ਬੜੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਕਿਲੇ ਤੇ ਫ਼ਰਵਰੀ 1891 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਇੰਨਫੇਨਟਰੀ ਦੇ ਕਰਨਲ ਬਰੂਸ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ 150 ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਨੇ ਜਿਤ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਪਠਾਣਾਂ ਨੇ ਮਾਰਚ ਵਿਚ ਫਿਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ 2 ਸਿਖ ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੜੀ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ 300 ਪਠਾਣਾ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਪਰ ਪਠਾਣਾ ਦਾ ਕਬਜਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿਤਾ । ਇਨ੍ਹਾ ਦੋਨੋ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋ ਉਚਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਨਮਾਨ indian order of merit ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ।
ਇਸਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਰ ਬਾਰ ਹਾਰਾਂ ਤੋ ਦੁਖੀ ਹੋਕੇ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਇਕ ਸਾਂਝੀ ਬੈਠਕ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੋਹਿਆ ਜਿਗਾਹ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕੀ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਹੋਵੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੋ ਕਢਣਾ ਹੈ । ਇਸ ਆਪਸੀ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਦੇ ਅਧੀਨ 24 ਅਗਸਤ ਤੋ ਲੈਕੇ 11 ਸਤੰਬਰ 1897 ਦਰਿਮਿਆਨ ਹੋਈਆਂ ਵਖ ਵਖ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿਚ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਵਾਰੀ ਹਾਰ ਦਾ ਮੂੰਹ ਦੇਖਣਾ ਪਿਆ ਜਿਸਦਾ ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਸੀ, ਸਾਰਾਗੜੀ ਦੀ ਚੌਕੀ । ਜੋ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬਾਕੀ ਕਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁਚਾ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਲਿਆਂ ਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਦੇਖ ਕੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਕਿਲਿਆਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਸੰਪਰਕ ਤੋੜਨ ਲਈ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਅਹਿਮ ਪੋਸਟ ਜਿਥੇ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬੜੀ ਥੋੜੀ ਸੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ । 12 ਸਤੰਬਰ 1897 ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਮਿਲਕੇ ਤਕਰੀਬਨ 10-15 ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ਼ ਨਾਲ ਸਾਰਾਗੜੀ ਦੀ ਚੌਕੀ ਨੂੰ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਘੇਰ ਲਿਆ , 5000 ਪਠਾਣਾ ਨੇ ਕਿਲੇ ਗੁਲਿਸਤਾਂ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਤੇ 1000 ਪਠਾਨ ਸਭ ਰਸਤਿਆਂ ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤਾਂਕਿ ਕਿਤੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਮਦਤ ਨਾ ਆ ਸਕੇ । ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਚੌਕੀ ਵਿਚ ਸਿਰਫ 21 ਜਵਾਨ ਸਨ ।
ਜਰਾ ਸੋਚੋ 1971ਵਿਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਜੰਗ ,ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਨਰਲ ਨਿਆਜ਼ੀ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ 93000 ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸਿਖ ਜਰਨੈਲ ਅਰੋੜਾ(General Arora) ਦੇ ਸਾਮਣੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁਟ ਦਿਤੇ ਤਾਕਿ 93000 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਬਚ ਸਕਣ । ਬਲਿਹਾਰ ਜਾਈਏ ਇਨ੍ਹਾ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿਖਾਂ ਤੋਂ ਜਿਨ੍ਹਾ ਨੇ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਸਿਰਫ 21 ਸਿਪਾਹੀ ਹੁੰਦਿਆਂ, ਮੌਤ ਨੂੰ ਸਾਮਣੇ ਦੇਖਦਿਆਂ ਜਿਸ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਹਥਿਆਰ ਸੁਟਣ ਤੋ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਜੂਝ ਕੇ ਮਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ,ਇਹ ਇਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਇਕ ਮਿਸਾਲ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 38-40 ਸਾਲ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ,10 ਸਿਖ 27-30 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਸੀ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ 23-26 ਸਾਲ ਦੇ ਉਮਰ ਦੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾ ਨੇ ਪੰਥ ਦੇ ਵਾਲੀ ਸ੍ਰੀ ਗੋਬੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਕੇ ਅੰਤਿਮ ਸੁਆਸਾਂ ਤਕ ਲੜਨ ਦੀ ਕਸਮ ਖਾਧੀ ।
12 ਸਤੰਬਰ 1897 ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 8 ਵਜੇ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸੰਤਰੀ ਨੇ ਦੌੜ ਕੇ ਅੰਦਰ ਖ਼ਬਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪਠਾਣਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਲਸ਼ਕਰ ਝੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਨੇਜ਼ਿਆਂ (ਨਿਸ਼ਾਨ) ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਤਰ ਵੱਲੋਂ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵੱਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 8 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ 14 ਹਜ਼ਾਰ ਵਿਚਾਲੇ ਸੀ।
ਸੰਤਰੀ ਨੂੰ ਫੌਰਨ ਅੰਦਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿਗਨਲ ਮੈਨ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਨੇੜੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਲੋਕਹਾਰਟ ‘ਚ ਤਾਇਨਾਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੀ ਹੁਕਮ ਹੈ?
ਕਰਨਲ ਹਾਟਨ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ, “ਹੋਲਡ ਯੋਰ ਪੋਜ਼ੀਸ਼ਨ”, ਯਾਨਿ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਡਟੇ ਰਹੋ। ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਅੰਦਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਤਿੰਨਾਂ ਪਾਸਿਓਂ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਓਰਕਜ਼ਈਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੈਨਿਕ ਹੱਥ ‘ਚ ਚਿੱਟਾ ਝੰਡਾ ਲਈ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵੱਲ ਵਧਿਆ।
ਉਸ ਨੇ ਚੀਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਸਾਡੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਜੰਗ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਜੰਗ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋ, ਮਾਰੇ ਜਾਓਗੇ। ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿਓ। ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਾਂਗੇ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਦੇਵਾਂਗੇ।”
ਬਾਅਦ ‘ਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ਼ ਦੇ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਜੈਮਸ ਲੰਟ ਨੇ ਇਸ ਜੰਗ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ, “ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਦਾ ਜਵਾਬ ਓਰਕਜ਼ਈਆਂ ਦੀ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪਸ਼ਤੋ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ।”
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਖ਼ਤ ਸੀ ਬਲਕਿ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਰੱਖਿਆ ਕਰਾਂਗੇ।”
ਕਿਉਂ ਹੋਈ ਸੀ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਜੰਗ
ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਖੇਤਰ ਕੋਹਾਟ ਜਿਲ੍ਹੇ ‘ਚ ਕਰੀਬ 6 ਹਜ਼ਾਰ ਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ‘ਤੇ ਹੈ।
ਇਹ ਉਹ ਇਲਾਕਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ‘ਤੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ।
1880 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਤਿੰਨ ਚੌਂਕੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਓਰਕਜ਼ਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਚੌਂਕੀਆਂ ਖਾਲੀ ਕਰਨੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ।
1891 ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਮੁੜ ਤੋਂ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ, ਰਬੀਆ ਖੇਡ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਿਸਤਾਂ, ਲੌਕਹਾਰਟ ਅਤੇ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ‘ਚ ਤਿੰਨ ਛੋਟੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਮਿਲ ਗਈ।
ਪਰ ਸਥਾਨਕ ਓਰਕਜ਼ਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟਿਕਾਣਿਆਂ ‘ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਹਮਲੇ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਤਾਂ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਉਥੋਂ ਭੱਜ ਜਾਣ।
3 ਸਤੰਬਰ 1897 ਨੂੰ ਪਠਾਣਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਲਸ਼ਕਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਨੂੰ ਘੇਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਕਰਨਲ ਹਾਟਨ ਨੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ।
ਪਰ 12 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਓਰਕਜ਼ਈਆਂ ਨੇ ਗੁਲਿਸਤਾਂ, ਲੌਕਹਾਰਟ ਅਤੇ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਤਿੰਨ੍ਹਾਂ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲੌਕਹਾਰਟ ਤੇ ਗੁਲਿਸਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
‘ਫਾਇਰਿੰਗ ਰੇਂਜ’
ਓਰਕਜ਼ਈਆਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਫਾਇਰ ਠੀਕ 9 ਵਜੇ ਆਇਆ।
ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਜੰਗ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਿਤਾਬ ‘ਦਿ ਆਈਕਨ ਬੈਟਲ ਆਫ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ’ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਕੰਵਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, “ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਗੋਲੀ ਨਾ ਚਲਾਈ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਪਠਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਆਉਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।”
“ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਉਦੋਂ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਉਹ 1000 ਗਜ਼ ਯਾਨਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ‘ਫਾਇਰਿੰਗ ਰੇਂਜ’ ‘ਚ ਆ ਜਾਣ।”
“ਸਿੱਖ ਜਵਾਨਾਂ ਕੋਲ ਸਿੰਗਲ ਸ਼ੌਟ ‘ਮਾਰਟਿਨੀ ਹੇਨਰੀ .303’ ਰਾਈਫਲਾਂ ਸਨ, ਜੋ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ 10 ਰਾਊਂਡ ਫਾਇਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਹਰੇਕ ਸੈਨਿਕ ਕੋਲ 400 ਗੋਲੀਆਂ ਸਨ, 100 ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ 300 ਰਿਜ਼ਰਵ ਵਿੱਚ।”
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਰਾਈਫਲਾਂ ਦੀ ਰੇਂਜ ‘ਚ ਆਉਣ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣ-ਚੁਣ ਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।”
ਪਠਾਣਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਹਮਲਾ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ
ਪਹਿਲੇ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ‘ਚ ਹੀ ਪਠਾਨਾਂ ਦੇ 60 ਸੈਨਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਿਪਾਹੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਇਕ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।
ਪਠਾਣਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਹਮਲਾ ਅਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਮਕਸਦ ਦੇ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਦੌੜਣ ਲੱਗੇ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣੀ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।
ਸਿੱਖ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਤੋੜ ਜਵਾਬ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਫਾਇਰ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਪਠਾਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ 21 ਰਾਇਫਲਾਂ ਦੀ ਕੀ ਪੇਸ਼ ਸੀ? ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਿੰਨੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ?
ਪਠਾਣਾਂ ਨੇ ਘਾਹ ‘ਚ ਲਗਾਈ ਅੱਗ
ਉਦੋਂ ਉੱਤਰ ਵੱਲੋਂ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਮਿਲ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਘਾਹ ‘ਚ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਵੱਲ ਵਧਣ ਲਗੀਆਂ।
ਧੂੰਏ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਪਠਾਣ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਕੋਲ ਆ ਗਏ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਲਾ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸਟੀਕ ਫਾਇਰਿੰਗ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਨਾ ਪਿਆ।
ਉਸ ਵਿਚਾਲੇ ਸਿੱਖ ਖੇਮੇ ਵਿੱਚ ਵੀ...
...
ਇਸ ਤਰਾਂ ਦਾ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਜਰੂਰ ਇੰਸਟਾਲ ਕਰੋ ਸਾਡੀ ਸਿੱਖਨਾਮਾ ਐਪ
