ਸੋ ਜੋ ਖਾਲਸਾ ਹੈ , ਜਿਸ ਸੀਸ ਦੇਣਾ ਹੈ ਲੀਕ ਟੱਪ ਆਵੇ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਕੀਰ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਭਾਈ ਰਾਇ ਸਿੰਘ , ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਦਾ ਭਰਾ ਫਿਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦੇ ਲੜਕੇ ਨੇ ਲੀਕ ਪਾਰ ਕੀਤੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਚਾਰ ਲੀਕ ਟੱਪ ਰਹੇ ਸਨ । ਜਦੋਂ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਲੀਕ ਪਾਰ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਮਾਤਾ ਭਾਗ ਕੌਰ ਨੇ ਪੂਰੇ ਮਰਦਾਵੇਂ ਲਿਬਾਸ ਵਿਚ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸਾਗ ਫੜੀ ਲੀਕ ਟੱਪਦੀ ਬੋਲੀ ਕਿ “ ੜੀਮਤ ਵੀ ਖਾਲਸਾ ਜੇ ਵੀਰੋ ਤੇ ਅੱਜ ਲੜੇਗੀ ਸਨਮੁਖ ਹੋ , ਹਾਂ ਹੁਕਮ ਦੇ ਮਗਰ ਸੀਸ ਪਰ ਖੇਲੇਗੀ । ਭੈਣ ਲੜੇਗੀ , ਵਧੇਗੀ , ਮਰੇਗੀ ਵੀਰ ਭਾਵੇਂ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ । ‘ ‘ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਬੋਲੇ ਹਮ ਤੋਂ ਗੁਰ ਹਿਤ ਦੈ ਹੈਂ ਪਾਨ ਬਿਚ ਸੰਗਰਾਮ ਕਰੋਂ ਅਰਿਹਾਨ ॥ ਤੁਰਕ ਹਜ਼ਾਰੋ ਗੁਰ ਕੇ ਮਿਰਦ ਕੋ ਇਸ ਸਮੈ ਤਜੈ ਹੁਇ ਅਰਦ ॥ ਏਤੀ ਮੀਰ ਗੁਰੂ ਪਰ ਹੈ ਪਰੀਤਮ।। ਹੈ ਸਦ ਹੈਫੇ ਤਜਹਿ ਇਸ ਘਰੀ ।। ਜੀਵਨ ਪਾਇ ਕਰਹਿਗੇ ਕਿਹਾ ।। ਜੋ ਪ੍ਰਭੁ ਕਾਜ ਨੂੰ ਐਹੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ॥੧੭ ॥ ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਜੀ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਵੱਲ ਸਰ ( ਸੁਕੇ ਕਾਨਿਆਂ ਆਦਿ ) ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘ ਗਏ ਤਾਂ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਪਾਂ ਵੈਰੀ ਦਲ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵੱਲ ਨਾ ਜਾਣ ਦਈਏ ਇਹੋ ਵੇਲਾ ਜੇ ਸੱਚੀ ਸੇਵਾ ਦਾ । ਸੋ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਆਪਣੇ ਵਾਧੂ ਕਪੜੇ ਤੇ ਚਾਦਰਾਂ ਆਦਿ ਬੇਰੀਆਂ ਦੇ ਕੰਡਿਆਂ ਤੇ ਪਾਕੇ ਵੈਰੀ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖੇਮੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਸੰਘਣੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਆਪ ਅੱਗੇ ਹੋ ਮੋਰਚਿਆਂ ਵਿਚ ਲੁਕ ਕੇ ਪੰਜ ਪੰਜ ਦਾ ਜਥਾ ਬਣ ਕੇ ਨਿਕਲਦਾ , ਬਾਕੀ ਪਿਛੋਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੇ ਤੀਰਾਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰਾਈ ਜਾਂਦੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵੈਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ । ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਪਿਛੇ ਮਾਤਾ ਭਾਗ ਕੌਰ ਵੀ ਮੋਰਚਾ ਮਲ ਬੈਠੀ ਸੀ । ਹੱਥ ਵਿਚ ਸਾਂਗ ਫੜੀ ਸਾਰੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਆਪਣੀ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ । ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਆਪਣੀ ਸੈਨਾ ਕੁਝ ਮਰਵਾ ਕੇ ਤੇ ਬਾਕੀ ਲੈ ਕੇ ਢਾਬ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਤੇ ਟਿੱਬੀ ਸੁਕੀ ਵੇਖ ਕੇ ਲੰਮਾ ਸਾਹ ਲੈਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਏਨੀ ਸੈਨਾ ਵੀ ਮਰਵਾਈ ਤੇ ਢਾਬ ਵੀ ਸੁੱਕੀ ਪਾਈ । ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਲਾਸ਼ਾਂ ਫੋਲੀਆਂ ਤੇ ਕਲਗੀਆਂ ਵਾਲੇ ਦਾ ਸਰੀਰ ਕਿਤੇ ਨਾ ਮਿਲਿਆ । ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਤੇ ਮਾਯੂਸ ਹੋਇਆ । ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਤਾਂ ਮਾਤਾ ਭਾਗ ਕੌਰ ਫੱਟੜ ਹੋਈ ਸਾਂਗ ਹੱਥ ਫੜੀ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਵਾਂਗ ਆਡੋਲ ਖੜੀ ਸੀ । ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਵਾਲੇ ਤੁਰਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋ ਕੇ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ । ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਤੁਰਕ ਨੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ । ਮਾਤਾ ਨੇ ਢਾਲ ਤੇ ਵਾਰ ਝੱਲ ਸਾਂਗ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਪੇਟ ਚ ਖੁਭੋ ਜਹਨਮ ਪੁਚਾ ਦਿੱਤਾ । ਹੁਣ ਘਾਇਲ ਹੋਈ ਮਾਤਾ ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਤੁਰਕ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਮਾਤਾ ਧਰਤੀ ਤੇ ਡਿੱਗ ਪਈ । ਉਧਰੋਂ ਗੈਬੀ ਤੀਰ ਨੇ ਉਸ ਤੁਰਕ ਨੂੰ ਫੰਡ ਸੁੱਟਿਆ । ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਨਿਢਾਲ ਤੇ ਲਹੂ ਲੁਹਾਨ ਵੇਖ ਵੈਰੀ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਗਏ ।
ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਪਿਛੇ ਪਰਤ । ਗਿਆ । ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਜੀ ਟਿੱਬੀ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਭਾਈ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬੇਦਾਵਾ ਪਾੜ।ਟੂਟੀ ਗੰਡਾਂ ਇਸ ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਰ ਕਹਿ । ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਬੜੇ ਵਰ ਦੇ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਅੰਗੀਠਾ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦਾਗ ਦੇ ਕੇ ਲਾਗੇ ਪਾਠ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਇਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ “ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ! ਉਥੇ ਇਕ ਮਾਤਾ ਦਾ ਸਰੀਰ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਪਰ ਅਜੇ ਸਾਹ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । “ਲਹੂ ਲੁਹਾਣ ਹੋਈ ਪਈ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਜਾ ਕੇ ਡਿੱਠਾ ਕਿ ਮਾਤਾ ਦੀ ਸਾਂਗ ਇਕ ਤੁਕ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਖੁਬੀ ਪਈ ਹੈ।ਉਹ ਲਾਗੇ ਢੇਰ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ । ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਹੋਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਲਾਗੇ ਪਈਆਂ ਹਨ । ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜਲ ਛਕਾਇਆ ਗਿਆ ਹੋਸ਼ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਸਾਰੀ ਲੜਾਈ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਹਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਦਾ ਸਾਈਂ ਦੋ ਭਰਾ ਤੇ ਹੋਰ ਸੰਬੰਧੀ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਜਾਮ ਪੀ ਗਏ ਹਨ । ਮਾਤਾ ਭਾਗ ਕੌਰ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪ ਮਲ੍ਹਮ ਪੱਟੀ ਕਰ ਰਾਜ਼ੀ ਕੀਤਾ । ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰੂ ਜੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਮਾਤਾਵਾਂ , ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਕੌਰ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਰਹਿ ਕੇ ਬਾਕੀ ਜੀਵਨ ਫਕੀਰ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦਾ ਤਹੀਆਂ ਕਰ ਲਿਆ । ਹੁਣ ਮਾਤਾ ਭਾਗ ਕੌਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਦਮਦਮੇ ਤੋਂ ਨੰਦੇੜ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਈ ।ਬਿਦਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਸਥਿਤ ਉਸ ਗੁਰਧਾਮ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਵਾਈਏ ਜਿਸ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਅੱਜ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਕਹਿ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਤੇ ਧੰਨ ਤੇਰੇ ਸਿਦਕੀ ਸਿੱਖ। ਧੰਨ ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਤੇ ਧੰਨ ਤੈਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਮਾਤਾ। ਧੰਨ ਹੈ ਤੇਰਾ ਗੁਰੂ ਜਿਸ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਇਸ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਕਿ ਜਿਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਮਰਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ, ਤੂੰ ਬਿਰਧ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਵੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਫੌਜਾਂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਿਆ। ਇਹ ਗੁਰਧਾਮ ਹੈ ਪਿੰਡ ਜਨਵਾੜਾ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ। ਪਿੰਡ ਜਨਵਾੜਾ ਬਿਦਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 14 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕੌਤਕ ਨੂੰ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਨਾਨਕ ਝੀਰਾ ਸਾਹਿਬ ਬਿਦਰ ਦੇ ਮੈਨੇਜਰ ਵਲੋਂ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖ ਕੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਦਾ ਜਨਵਾੜਾ ਵਿਖੇ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੈ।
ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰੁਸਤਮ ਰਾਓ ਅਤੇ ਬਾਲਾ ਰਾਓ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਜਨਵਾੜਾ ਦੇ ਰਜਵਾੜੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਊਨੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਤਾਰਾ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਹਾਜ਼ਰ ਨਾਜ਼ਰ ਜਾਣ ਕੇ ਇਹੋ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਕੇ ਉਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਤੇ ਨੰਦੇੜ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਖੁਰ ਫੜ ਕੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਨੰਦੇੜ ਵਿਖੇ ਆ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਾਜ਼ਰ ਨਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਈ ਦੀ ਘਟਨਾ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਨੰਦੇੜ ਵਿਖੇ ਹੀ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਕੀਰਤਨ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਰਹੇ। ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਜਾਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ।
ਉਸ ਵੇਲੇ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਜਥੇਦਾਰ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਨਾਲ ਜਨਵਾੜਾ ਵਿਖੇ ਰਵਾਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਕੋਈ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਨਵਾੜਾ ਤੱਕ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਗਤ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੰਘ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਜਨਵਾੜਾ ਤੱਕ ਦਾ ਰਸਤਾ ਕਾਫੀ ਲੰਮਾ ਤੇ ਔਖਾ ਸੀ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਭਗੌੜੇ ਹੀ ਮੰਨੇ ਜਾਣੇ ਸਨ ਤੇ ਫੌਜਾਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਰਸਤਿਆਂ ‘ਤੇ ਹਰਲ ਹਰਲ ਕਰਦੀਆਂ ਫਿਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਕੋਈ ਵੀ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਰਿਸਕ ਉਠਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਤਿਆਗ ਦੀ ਮੂਰਤ ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਤੁਰੰਤ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਜਨਵਾੜਾ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਸਾਰੇ ਹੀ ਇਹ ਭਲੀਭਾਂਤ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਨੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਬੇਦਾਵਾ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਨਾਹ ਮੁਆਫ ਕਰਵਾਏ। ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਹੱਥੋਂ ਤੰਗ ਆਏ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਬੇਦਾਵਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਨੇ ਹੀ ਮੁੜ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਲੜਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ‘ਤੇ 40 ਮੁਕਤਿਆਂ ਦਾ ਵਰਦਾਨ ਦਿਵਾਇਆ। ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਤਾਂ ਤਿਆਗ ਦੀ ਹੀ ਮੂਰਤ ਸਨ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਵੀ ਸਨ।
ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਰੁਸਤਮ ਰਾਓ ਤੇ ਬਾਲਾ ਰਾਓ ਜੀ ਨੂੰ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਨਾਲ ਜਨਵਾੜਾ (ਬਿਦਰ) ਵਿਖੇ ਲੈ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਵਿਖੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ। ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਕੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਥੇ ਹੀ ਬਤੀਤ ਕੀਤੀ। ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਦਾ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦਾ ਕਾਰਜ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਆਪ ਜਨਵਾੜਾ ਤੋਂ ਤੁਰ ਕੇ ਨਾਨਕ ਝੀਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਆਪਣਾ ਨਿਤਨੇਮ ਕਰਦੇ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵੀ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਸ਼ਾਮ ਵੇਲੇ ਵਾਪਸ ਗੜ੍ਹੀ ‘ਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ। ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪ ਜੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਇਹੋ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਅਖੀਰ ਜਨਵਾੜਾ ਵਿਖੇ ਰੁਸਤਮ ਰਾਓ ਤੇ ਬਾਲਾ ਰਾਓ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪ ਜੀ ਗੁਰਪੁਰੀ ਸਿਧਾਰ ਗਏ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਜਨਵਾੜਾ ਵਿਖੇ ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਹੀ ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਦਾ ਤਪ ਅਸਥਾਨ ਵੀ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਹੀ ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਨੂੰ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਸਹੀ ਸਮਾਂ ਆਉਣ ‘ਤੇ ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨ ਕੇ ਹੀ ਰੁਸਤਮ ਰਾਓ ਤੇ ਬਾਲਾ ਰਾਓ ਜੀ ਨੂੰ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਨਾਲ ਜਨਵਾੜਾ ਵਿਖੇ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।
ਆਪ ਨੇ ਬਿਦਰ ਵਿਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਜਨਵਾੜੇ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਬਿਦਰ ,ਕਰਨਾਟਕਾ ਚਲੀ ਗਈ
ਉਥੇ ਬਾਲਾ ਰਾਓ ਤੇ ਰੁਸਤਮ ਰਾਓ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਰੱਬ ਨੂੰ ਪਿਆਰੀ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕੀ ਮੇਰਾ ਸਸਕਾਰ ਚਾਹੇ ਇਥੇ ਕਰ ਦੇਣਾ ਪਰ ਮੇਰੇ ਫੁਲ ਹਜੂਰ ਸਾਹਿਬ ਭੇਜ ਦੇਣੇ ।
। ਏਥੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਸਾਂਗ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਸ਼ੋਭਤ ਮਾਨ ਪਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮਾਤਾ ਭਾਗ ਕੌਰ ਹੋਸ਼ ਵਿਚ ਆਈ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋ ਕੇ ਕੁਝ ਮੰਗਣ ਲਈ ਫੁਰਮਾਇਆ । ਮਾਈ ਜੀ ਕਿਹਾ : ਦਰਸ ਭਏ ਅਬ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕੀਜਹਿ | ਸੂਤ ਅਪਰਾਧ ਨਾ ਪਿਤ ਚਿਤ ਰੀਜਹਿ । ਪੁਰ ਅਨੰਦ ਜਿਸ ਮਾਝੇ ਵਾਰੇ । ਦੀਨ ਬੇਦਾਵਾ ਸਿਦਕ ਰੇ ॥ ਮੇਲ ਲੇਹੁ ਟੂਟੀ ਸੋ ਫਾਰੋ ।। ਪਤਿਤ ਸੁਪਾਵਨ ਬਿਰਧ ਸੰਭਾਰੋ । ਕੁਝ ਚਿਰ ਵਿਸਮਾਦ ਵਿਚ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਜੀ ਇਉਂ ਫੁਰਮਾਇਆ “ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਪੁੱਤਰੀ ! ਬੇਦਾਵੇ ਵਾਲਾ ਕਾਗਜ਼ ਪਾੜ ਸੁੱਟਿਆ ਹੈ । ਟੁੱਟੀ ਗੰਢੀ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਲਹੂ ਡੋਲ੍ਹ ਕੇ ਵਿਛੜਿਆ ਨੂੰ ਮੇਲਿਆ ਹੈ ਏਥੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੁਕਤੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਸਦਕਾ ਖਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਮੁਕਤਸਰ ਹੋਇਆ । ਤੁਹਾਡੀ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋਈ ਹੈ । ਤੁਹਾਡੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਸਾਕਾ ਮੋਏ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਰੂਹ ਫੂਕੇਗਾ । ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਕਾਰਨਾਮਾ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰਾ ਬਣੇਗਾ । ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਂ ਹਰ ਥਾਂ ਆਦਰ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਲਿਆ ਜਾਇਆ ਕਰੇਗਾ । ਤੁਹਾਡਾ ਜੀਵਨ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਲਈ ਮਾਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇਗਾ ਤੇ ਮਰਦ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਕਰਨੀ ਤੇ ਫਖਰ ਕਰਨਗੇ ।
ਮਾਤਾ ਭਾਗ ਕੌਰ ਸੀਲ ਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ , ਸਿਦਕ ਸਿਮਰਨ ਵਿਚ ਪੂਰੇ , ਨਿਰਭੈ , ਜੁਰਅੱਤ ਤੇ ਸੂਰਮਤਾਈ ਦੀ ਮੂਰਤ , ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਤੇ ਪੱਕਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੂਰਨ ਮਰਦਾਵਾਂ ਲਿਬਾਸ ਪਾ ਮਰਦਾਂ ਵਾਂਗ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਲੜੀ । ਏਨੇ ਘਾਇਲ ਹੋ ਕੇ ਲਹੂ ਲੁਹਾਣ ਹੋ ਵੀ ਦਿਲ ਤੇ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹਾਰਿਆ । ਸਿੱਖੀ ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਨਿਵੇਕਲਾ ਅਸਥਾਨ ਹੈ । ਜਿਸ ਨੇ ਟੁੱਟੀ ਗਢਾਈ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਹੋਰਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਆਰੀ ਸ਼ੈਅ ਆਤਮਕ ਪਰਮਪਦ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਮਾਤਾ ਭਾਗ ਕੌਰ ਨੂੰ ਬਖਸ਼ੀ ਜਿਸ ਨੇ ਇਕ ਇਸਤੀ ਹੋ ਕੇ ਮਾਝੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮੁਖ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ । ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ ਤੇ ਭਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿਚ ਜੂਝੀ । ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਬਹਾਦਰ ਬੀਬੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਬੀਬੀਆਂ ਕੈਦਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕਸ਼ਟ ਝੱਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਟੋਟੇ ਝੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਗਲਾਂ ਵਿਚ ਹਾਰ ਪਵਾ ਤੇਰਾ ਭਾਣਾ ਮਿੱਠਾ ਕਰਕੇ ਮੰਨਿਆ । ਤੇ ਸਿੱਖੀ ਕੇਸਾਂ ਸੁਆਸਾਂ ਸੰਗ ਨਿਭਾਈ ।
ਦਾਸ ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤਰਸਿੱਕਾ।