ਸਆਦਤ ਹਸਨ ‘ਮੰਟੋ’ ਦਾ ਜਨਮ 11 ਮਈ 1912 ਨੂੰ ਸਮਰਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸਕੂਲ ਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।ਉਸਦੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਹੋਇਆ ਜੋ 1 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ।ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਘਰ ਤਿੰਨ ਧੀਆਂ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ।ਮੰਟੋ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ ਜ਼ਲਿਆਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਾਂਡ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਤਮਾਸ਼ਾ ਲਿਖੀ ਸੀ,ਪਰ ਛਪਵਾਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਝੂਠੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਸੀ।ਫਿਰ ਉਹ ਨਾਲ ਨਾਲ ਫਿਲਮੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਲਿਖਣ ਲੱਗਾ।ਫਿਲਮੀ ਸਟਾਰ ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ‘ਦਾਦਾ ਮੁਨੀ’ ਤੇ ‘ਨਰਗਿਸ’ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਖਾਸ ਦੋਸਤੀ ਸੀ।1947 ਦੇ ਉਜਾੜੇ ਦੌਰਾਨ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਤੇ ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ(ਲਾਹੌਰ) ਚਲੇ ਗਏ।ਪਰ ਉਥੇ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਿਲੋਂ ਬੰਬਈ ਨੂੰ ਨਾਂ ਕੱਢ ਸਕਿਆ।ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਈ ਬਜ਼ੁਰਗ ਅੱਜ ਇਧਰ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ,ਮੁਲਤਾਨ,ਸਰਗੋਧਾ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ, ਚੱਕ, ਕਸੂਰ ਤੇ ਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀ ਕੱਢ ਸਕਦੇ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੰਟੋ ਦਾ ਬੰਬਈ ਨਾਲ ਇਸ਼ਕ ਜਾਨਲੇਵਾ ਸਾਬਿਤ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਬੰਬਈ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਚ’ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਆ।ਉਸਨੇ ਰੋਜ਼ੀ ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਖਾਤਰ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਲਿਖਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦੇ ਨਸ਼ੇ ਤੇ ਪਾਗਲਪਨ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਟੁੱਟ ਗਈ।ਠੰਢਾ ਗੋਸਤ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਚੱਲੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨੇ ਰਹਿੰਦੀ ਕਸਰ ਵੀ ਪੂਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।ਉਹ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਆ।ਉਸਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਜਾਣਾ ਪਿਆ।ਜਿਥੇ ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ‘ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ’ ਲਿਖੀ।ਉਸਨੇ ਆਖਰੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਕਮਿਸ਼ਨ’ 2 ਜਨਵਰੀ 1954 ਨੂੰ ਲਿਖੀ।18 ਜਨਵਰੀ 1955 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਦਰਦਨਾਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।ਸਿਰਫ 43 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ।
ਪਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਜਾਂ ‘ਕਤਲ’।ਮੈ ਕਦੇ ਵੀ ਮੰਟੋ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਮੌਤ ਨਹੀ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਬੇਰਹਿਮ ਕਤਲ ਮੰਨਿਆ ਹੈ।ਮੁਲਕ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਤਲ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਿਤਮ ਇਹ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀ ਗੱਦੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ।ਦਸ ਲੱਖ ਲੋਕ ਇਸ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਬਲੀ ਚੜ੍ਹੇ।ਤੇ ਦਸ ਲੱਖ ਇੱਕਵਾਂ ‘ਮੰਟੋ’।ਇਹਨਾ 10 ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਸੂਰ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ,ਸਿੱਖ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ। ਕੀ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਚ’ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਣੀ ਜੁਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਅਫਸੋਸ ਕਿ ਐਡੇ ਵੱਡੇ ਉਜਾੜੇ ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਿਵੇ ਲੁੱਡੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ।14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਧੂੜਾਂ ਪੁੱਟੀਆਂ ਜਾਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਅਕਾਸ਼ ਗੂੰਜਣ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਪਰ ਜੋ ਇਸ ਰੱਤ ਰੁੱਤੀ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਕੋਹ-ਕੋਹ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ,ਉਜਾੜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ?ਇਹ 14-15 ਅਗਸਤ ਕੁੱਲ ਦੁਨੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਬਰਬਾਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਹੀ ਰਹਿਣਗੇ।ਮਸ਼ਹੂਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਅਫਜ਼ਲ ਅਹਿਸਾਨ ਰੰਧਾਵਾ ਸਾਬ੍ਹ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਚਾਚੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੁੱਤਰਾ ਹਾਂ ਤਾ ਅਸੀ ਸਾਰੇ ਹੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਾਨੂੰ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀ।ਬਿਲਕੁਲ ਇਵੇ ਹੀ ਇਹ ਦਸ ਲੱਖ ਇੱਕ ਕਤਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ,ਲੱਖਾਂ ਲੁੱਟੀਆ ਇੱਜਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀ।ਜਿੰਦਰ ਨਾਮ ਦੇ ਲੇਖਕ ਨੇ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਤੇ ਕਾਫੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਪ੍ਰੰਤੂ ਹੋਰ ਵੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।ਉਸ ਉਜਾੜੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸਤੋਂ ਸਬਕ ਵੀ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਸਆਦਤ ਹਸਨ ‘ਮੰਟੋ’ ਜਿਸਨੂੰ ਕਿ ਉਰਦੂ ਦਾ ਸਭਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਭਾਵੇ ਕਿ ਮੰਟੋ ਉਰਦੂ ਦੇ ਮਜਨੂਮ ਵਿੱਚੋਂ ਦਸਵੀਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਰ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੰਟੋ ਵਰਗੀ ਕਲਾ ਦੁਨਿਆਵੀ ਡਿਗਰੀਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮੇਚੀ ਜਾ ਸਕਦੀ।ਉਸਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਸਾਰਥਿਕਤਾ ਅੱਜ ਵੀ ਉਨੀ ਹੈ ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਉਂਦੋ ਸੀ।ਸਿਰਫ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਉਰਦੂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਭ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਉਰਦੂ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸੀ।ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਪਾੜਾ ਸਮਾਜ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋ ਹਰ ਖੇਤਰ ਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਫੌਜੀ ਤਾਕਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਹੋ ਗਿਆ।ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਚੈਖੋਵ ਨੂੰ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਤੇ ਕਈ ਲਿਬਨਾਨ ਦੇ ਖਲੀਲ ਜ਼ਿਬਰਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਰੁਤਬੇ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਦੇ ਹਨ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਿੰਨ੍ਹਾ ਨੇ ਇਹ ਸਭ ਲੇਖਕ ਪੜ੍ਹੇ ਹਨ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚੈਖੋਵ, ਖਲੀਲ ਜ਼ਿਬਰਾਨ ਜਾਂ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਮੰਟੋ ਸਾਹਮਣੇ ਬੌਣਾ ਹੈ।ਮੰਟੋ ਦੀ ਲਿਖਤ ਸਿੱਧੀ ਰੂਹ ਤੇ ਅਸਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਬਾਕੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕੁ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਫਜ਼ੂਲ ਜਿਹੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ,ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੰਟੋ ਦੀ ਹਰ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਚ ਰਸ ਹੈ,ਖਿੱਚ ਹੈ, ਰੌਚਕਤਾ ਹੈ।
ਚੈਖੋਵ ਦੀਆਂ ਮੈ ਕਾਫੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਯੋਗ 4-5 ਹੀ ਹਨ ਜਿਵੇ ਕਿ ‘ਇੱਕ ਕਲਰਕ ਦੀ ਮੌਤ’, ‘ਵਾਰਡ ਨੰ :6’, ਗਿਰਗਿਟ,ਨਕਾਬ ਜਾਂ 1-2 ਹੋਰ।ਬਾਕੀ ਸਭ ਰਸਹੀਣ ਜਿਹੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ।ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੀ ਨਹੀ ਬਣਦੀ।ਇਵੇ ਹੀ ਖਲੀਲ ਜ਼ਿਬਰਾਨ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਚ ਪਾਗਲ ਜੌਹਨ, ਕਵੀ ਦੀ ਮੌਤ, ਇੱਕ ਮੁਸਕਾਨ ਇੱਕ ਹੰਝੂ, ਇੱਕ ਬੋਲੀ ਔਰਤ ਆਦਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੀਰਸ ਜਿਹੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੰਟੋ ਦਾ ਬਾਬਾ ਆਦਮ ਹੀ ਨਿਰਾਲਾ ਹੈ।ਮੰਟੋ ਜਦੋ ਕਲਮ ਵਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਮਝੋ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਕਰੂਪ ਚਿਹਰਾ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇ ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਆਸ ਪਾਸ ਹੀ ਕਿਤੇ ਵਾਪਰੀ ਹੈ।ਇਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਮੰਟੋ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸਾਂਝਾ ਹੈ।ਉਹ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਤੇ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਲਿਖਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਕਾਰਨ ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ ਮੰਟੋ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਸਿਰਫ ਮੰਟੋ ਹੈ,ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀ।
ਹੁਣ ਮੰਟੋ ਦੀਆ ਕਹਾਣੀਆ ਨੂੰ ਵੇਖੋ।ਜਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਮੈ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹਨ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵੀ ਨੀਰਸ ਨਹੀ ਜਾਪਦੀ।ਇਕ ਵਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੋ ਤਾਂ ਕਹਾਣੀ ਮੁਕਾ ਕੇ ਹੀ ਉਠਣਾ ਪੈਦਾ ਹੈ।ਮੰਮਦ ਬਾਈ, ਟੁਟੂ,ਹਾਰਦਾ ਈ ਗਿਆ, ਫੂਦਨੇ, ਸ਼ਹੀਦਸਾਜ਼,ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਅਸੂਲ, ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਰਾਧਾ ਹੈ, ਮੈਡਮ-ਡੀਕਾਸਟਾ,ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ, ਉੱਲੂ ਦਾ ਪੱਠਾ, ਆਰਟਿਸਟ ਲੋਕ, ਐਕਟੈ੍ਰਸ ਦੀ ਅੱਖ,ਇਸ਼ਕ ਹਕੀਕੀ, ਇਸ਼ਕੀਆ ਕਹਾਣੀ, ਸਰਕੰਡਿਆ ਦੇ ਪਿਛੇ, ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਆਨੇ, ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਔਰਤਾਂ, ਹੁਣ ਹੋਰ ਕਹਿਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ, ਕਬਜ਼, ਕਬੂਤਰਾਂ ਵਾਲਾ ਸਾਈਂ, ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਦੁਆ, ਫੁਸਫੁਸੀ ਕਹਾਣੀ, ਚੂਹੇਦਾਨੀ,ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਖਾਤਮਾ, ਮਛੇਰੇ, ਮੰਤਰ, ਮੇਰਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਬਦਲਾ, ਮੌਸਮ ਦੀ ਸ਼ਰਾਰਤ, ਮੇਰਾ ਹਮਸਫਰ, ਬਾਪੂ ਗੋਪੀਨਾਥ, ਹੱਤਕ, ਮੰਮੀ, ਜਾਨਕੀ,ਖੋਲ੍ਹ ਦੋ, ਕਾਲੀ ਸਲਵਾਰ, 1919 ਦੀ ਇੱਕ ਗੱਲ, ਟੀਟਵਾਲ ਦਾ ਕੁੱਤਾ, ਆਖਰੀ ਸਲੂਟ, ਸਹਾਏ,ਧੂੰਆਂ, ਨੰਗੀਆ ਅਵਾਜਾਂ, ਉਤੇ ਹੇਠਾਂ ਤੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਦੋ ਕੌਮਾਂ, ਨਵਾਂ ਕਾਨੂੰਨ, ਮੋਜੇਲ, ਸ਼ਾਹ ਦੌਲੇ ਦਾ ਚੂਹਾ, ਸੌ ਕੈਂਡਲ, ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ, ਬੋ, ਠੰਢਾ ਗੋਸ਼ਤ ਆਦਿ ਹੋਰ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਮੈ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹਨ।ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾਵਾਂ।ਮੰਟੋ ਦੀਆਂ ਅਮਰ ਰਚਨਾਵਾਂ।
ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਮੰਟੋ ਨੇ ਇੱਕ ਨਾਵਲ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਜ਼ਲਾਲਤ,ਉਹ ਵੀ ਬਾ-ਕਮਾਲ ਹੈ। ਮੰਟੋ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਲਿਖੇ ਹਨ,ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਸਾਨੀ ਨਹੀਂ।ਮੈ ਪਹਿਲਾਂ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ, ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ ਆਦਿ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਰੇਖਾ – ਚਿੱਤਰ ਪੜ੍ਹ ਚੁਕਿਆ ਸੀ।ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਨੂੰ ਮੈ ਉਦੋਂ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਬੇਤਾਜ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮੰਟੋ ਦੇ ਰੇਖਾਂ ਚਿੱਤਰ ਆਗਾ ਹਸ਼ਰ ਨਾਲ ਦੋ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ,ਅਖਤਰ ਸੀਰਾਨੀ ਨਾਲ ਕੁਝ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ,ਤਿੰਨ ਗੋਲੇ,ਇਸਮਤ ਚੁਗਤਾਈ, ਬਾਰੀ ਸਾਹਿਬ ,ਮੁਰਲੀ ਦੀ ਧੁਨ,ਪਰੀ ਚਿਹਰਾ ਨਸੀਮ, ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ,ਨਰਗਿਸ, ਕੇਸਰ ਸੀ ਕਿਆਰੀ, ਬਾਬੂ ਰਾਓ ਪਾਟਿਲ, ਮੇਰਾ ਸਾਹਿਬ,ਇਹ ਗੰਜੇ ਫਰਿਸ਼ਤੇ, ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਮਫਤੂਨ, ਨਵਾਬ ਕਸ਼ਮੀਰੀ, ਸਿਤਾਰਾ, ਚਿਰਾਗ ਹਸਨ ਹਸਰਤ, ਪੁਰਇਸਹਾਰ ਨੀਨਾ, ਰਫੀਕ ਗਜ਼ਨਵੀ, ਪਾਰੋ ਦੇਵੀ, ਕੇ.ਕੇ, ਅਨਵਰ ਕਮਾਲ ਪਾਸ਼ਾ, ਆਦਿ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਬਾ ਕਮਾਲ ਲਿਖੇ ਹਨ।ਇਹ ਸਭ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇ ਦੇ ਮਹਾਨ ਫਨਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਬੜੀ ਅਨਮੋਲ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।ਮੰਟੋ ਨੇ ਕੋਈ ਵਿੰਗ ਵਲਾਵਾਂ ਜਿਹਾ ਪਾ ਕੇ ਗੱਲ ਨਹੀ ਕੀਤੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਧਾ ਠਾਹ ਸੋਟਾ ਹੀ ਮਾਰਿਆ ਹੈ।ਭਾਵੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇ ਜਾ ਬੁਰਾ।
ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਮੰਟੋ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਤੂਤੀ ਬੋਲਦੀ ਸੀ।ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਤੱਕ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।ਤੇ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਦੇ 50 ਰੁ: ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਆਪਣੇ ਮਾੜੇ ਦੌਰ ਵਿਖੇ ਮੰਟੋ ਨੂੰ ‘ਲਾਹੌਰ’ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਦੇ 20 ਰੁ: ਵੀ ਨਾਂ ਮਿਲੇ।ਉਸਦੀ ਧੀ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਮਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ 20 ਰੁ: ਵਿੱਚ ਵੇਚ ਕੇ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਚਾਰਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਿਸੇ ਨਾਂ ਛਾਪੀ।ਅੱਜ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਬੇਤਾਜ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਉਥੇ ਦਰ ਦਰ ਦੀਆਂ ਠੋਕਰਾਂ ਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਨਾਂ ਕਹਾਣੀ ਨਾਂ ਖਰੀਦੀ ਨਾਂ ਗੌਰ ਫਰਮਾਈ।ਬਿਲਕੁਲ ਮਹਾਨ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਵਾਨ ਗਾਗ ਵਾਂਗੂੰ ਜਿਸ ਦੇ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਇੱਕ ਵੀ ਉਸਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਨਾਂ ਵਿਕੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਏ ਚ ਵਿਕੀਆਂ।ਜੋ ਅੱਜ ਮੰਟੋ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਸੈਮੀਨਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ,ਉਸਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਤੇ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ,ਪ੍ਰੰਤੂ ਆਪਣੇ ਅੰਤਲੇ ਸਾਲ ਉਸਨੇ ਬੜੀ ਗੁਰਬਤ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕੀਤੀ।
ਪਰ ਹੁਣ ਵੀ ਮੰਟੋ ਪ੍ਰਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਉਹੀ ਹੈ।ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਲੇਬਸ ਚੋਂ ਮੰਟੋ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਹਟਾ ਕੇ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆ ਲਿਖਤਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਕੁ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਨਾਂ ਕੀਤਾ।ਪੰਜਾਬ ਚਂੋ ਬੀਰ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸਾਬਕਾ ਡਿਪਟੀ ਸਪੀਕਰ ਤੇ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਚੋਂ ਸਿਰਫ ਕਮਲ ਹਸਨ ਤੇ ਨੰਦਿਤਾ ਦਾਸ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਬਾਕੀ ਸਭ ਖਾਮੋਸ਼ ਰਹੇ।ਕਿਸੇ ਨਾ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਮੰਟੋ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਲੇਖਕ ਸੀ।ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਉਸਦੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਸੌਖਿਆਂ ਸਮਝ ਤੇ ਮਾਣ ਸਕਦੇ ਹਨ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਫਰਾਂਸ ਨਾਲ ਨਾਂ ਸਾਡੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਤੇ ਨਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸਾਂਝ,ਫਿਰ ਵੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਸਤੇ ਕਿਉਂ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਜਦੋਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ‘ਠੰਡਾ ਗੋਸ਼ਤ’ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚੱਲਿਆ ਤਾਂ ਮੰਟੋ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਚ ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਤੇ ਚਾਰ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚੱਲੇ ਸਨ ਤੇ ਇਧਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚ ਦੋ ਪ੍ਰੰਤੂ ਸੋਚਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਿਆਂ ਸਾਲ ਹੀ ਕਿੰਨੇ ਹੋਏ ਹਨ।‘ਠੰਢਾ ਗੋਸ਼ਤ’ ਨੂੰ ਅਸ਼ਲੀਲ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਬਲਾਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਗਿਣਤੀ ਸੀ?ਅੱਜ ਵੀ ਪਿੰਡਾਂ ਚ’ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਗਵਾਹ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ ਜੋ ਇਹ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਹਾਲ ਦੱਸਣਗੇ ਕਿ ਫਸਾਦੀਆਂ ਨੇ ਕਿਵਂੇ ਉਹਨਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜੋ ਲਾਸ਼ਾ ਬਣ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ।ਤੇ ਜੇ ਇਹ ਹਕੀਕਤ ਮੰਟੋ ਨੇ ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਅਸ਼ਲੀਲ ਹੋ ਗਈ।ਮੰਟੋ ਨੇ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ –
‘ਜ਼ਮਾਨੇ...

...

ਹੋਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਜਰੂਰ ਇੰਸਟਾਲ ਕਰੋ ਸਾਡੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਐਪ